Geç Roma Dönemi - İmparator Diokletian

M.S. 283 de imparator Carus (282-283) oğlu Carinus’u Augustus ilan etmiş, batıyı ona bırakmış ve diğer oğlu M. Aurelius Numerius Numerianus ile doğuya Perslere karşı savaşa gitmişti. Fakat Ctesiphon’a gelince şüpheli bir şekilde öldü. Carus ölünce oğlu Numerianus Pers savaşını kazandı, Mezopotamya Roma idaresinde kaldı. Numerianus ordusuyla dönerken gözlerinden hastalandı ve Nikomedeia yakınlarında öldü. Kayınpederi Aper imparator olmayı tasarlarken, ordu meclisi muhafız alayı komutanı Diokletian'ı imparator ilan etti. (284) Carinus batıda hüküm sürmekteydi. İdaresinde Gallia, İtalya, Illyricum, İspanya, Britanya ve Africa bulunuyordu. İmparatorluk ikiye bölünmüş gibiydi. Diokletian'ın seçildiği sıralarda, Venedik valisi M. Aurelius Julianus isyan etmiş ve Siscia’ya kadar olan bölgeyi etki altına almıştı. Ancak Carinus ile Verano’da bir çarpışma sırasında öldü ve böylece Diokletian ve Carinus karşı karşıya kalmış oldular. Diokletian batıya doğru ilerledi ve Carinus ile karşılaştı. Bir subay tarafından öldürülen Carinus’un ordusu başı boş kaldı ve böylece Diokletian galip oldu. Diokletian yepyeni bir anlayışla pek çok değişiklik yaptı. İmparatorluk bir imparatorun idare edemeyeceği kadar genişti, eyaletler dağınık ve kimi zaman yeteneksiz valiler tarafından yönetiliyordu. Sivil ve askeri teşkilatın da ayrılması gerekiyordu. 286 yılında Diokletian Maximianus’u Augustus ilan etti. İmparatorluk bölünmedi, bununla beraber Maximianus Milano’da, Diokletian, Nikomedeia’da oturuyorlardı. 293 yılında Diokletian iki Augustus ve iki Caesar’dan oluşan thetrarkhi düzenine geçmeye karar verdi. Bunun üzerine Diokletian, C. Flavius Valerius Constantius’u batıda Maximianus’a Caesar olarak, Galerianus Valerius Maximianus’u kendisine Caesar’ı olarak seçti. Mısır, Libya, Arabia ve Bithynia ile doğuyu Diokletian, Illyricum ve Asia’nın batı kısımlarını Galerius, Roma, İtalya, Sicilya, Afrika, İspanya’yı Maximianus, Gallia ve Britanya’yı Constantius idare etmeye başladı. Bu thetarkhi döneminde Britania’da, Afrika’da, Mısır’da çıkan isyanlarla uğraştılar. 296 yılında Pers tehlikesi görüldü. Pers kralı Narses, Mısır isyanını fırsat bilerek Suriye’yi istila etti. Roma Mezopotamya’sı tekrara Perslerin eline geçti. Galerius takviye kuvvetlerle ordusunu büyüttü ve Armenia’ya hareket etti ve Narses’i bozguna uğrattı. Diokletian'ın imparatorluğu zamanında Hıristiyanlara karşı oldukça zorba eylemler gerçekleşti. Bu olaylar kiliselerin, binaların tahribi, kitapların yakılması ve Hıristiyan önderlerin yakalanması şeklinde oldu (303). Ancak daha sonra 311 yılında Galerius onlara hoşgörü gösterdi.

M.S. 303 sonbaharında, Diokletian Maximus ile birlikte yirminci yıllarını kutlamak üzere Roma’ya geldi. Bu sırada artık tahttan çekilmesi gerektiğine karar verdi. Daha sonra 305 yılında Maximianus ile birlikte tahttan feragat edeceklerini dair bir yazı hazırlattı. Diokletian, Nikomedeia’da askerlerin önünde tahttan çekildiğini bildirdi. Bun üzerine Constantius batıda, Galerius doğuda Augustus olarak tahtta geçtiler. Caesar olarak da Severus ve Maximus Daia (her ikisi de Galerius’un akrabası idi) seçildiler. Bu kişilere karşı başta memnuniyetsizlik gösterilse de daha sonra sert bir muhalefet olmaması sebebiyle ikinci dönem tetrarhki’ye olaysız olarak geçildi.

Diokletian pek çok reform yapmıştır. Bunlardan en önemlisi imparatorluğun idaresinin düzen içinde sağlamanın gerekliliğini kavramış ve böylece tetrarhki sistemini geliştirmiştir. Bu uzun bir süre huzur içinde bir yönetim getirmiştir. Diokletian eyalet yönetiminde de bazı değişiklikler yapmıştır. Senato ve imparator eyaletleri olarak yapılan ayrımı kaldırdı ve bütün eyaletleri imparatora bağladı. Çok büyük olan eyaletleri daha küçülterek 57 olan eyalet sayısını tam kesin olmamakla beraber 96’ya çıkarmıştır.

Diokletian askeriye konusuna da önem vermiş, silah altındaki kuvvetlerin sayısını arttırmış, sınır korunmasına özen göstermiştir.

Diocletian'ın Nikomedeia (İzmit) kentindeki sarayı